مفهوم و محتوای طب اسلامی و طب سنتی

مفهوم و محتوای طب اسلامی و طب سنتی و نگاهی به برخی خصوصیات آنها

دكتر محمد مهدی اصفهانی
رییس مرکز تحقیقات علوم قرآن، حدیث و طب
دانشگاه علوم پزشکی تهران
====================

مقدمه :
اگر چه در آثار منتشره شده بخصوص آثار غربیان مفهوم طب اسلامی غالباً مترادف با طب دوران تمدن اسلامی است و حتی در میان شخصیت های پزشكی این دوران، پزشكان غیر مسلمان نیز یافت می شوند اما آنچه كه ما در این مقاله درصدد ارائه آن هستیم معرفی طب اسلامی با مفهومی جدا از دانش پزشكی متداول در دوران تمدن اسلامی (یعنی آنچه كه فعلاً بیشتر به عنوان طب سنتی یا طب دانشمندانی مانند رازی و ابن سینا می شناسیم) می باشد. اگر چه واقعاً كلمه طب سنتی نیز برای طب دوره تمدن اسلامی ، واژه مناسبی بنظر نمی رسد زیرا میان طب عوام و فولكور با طب مدون دوران تمدن اسلامی تفاوت های بسیار ، تاجیك ها از كلمه طب نیاكان برای این منظور استفاده می كنند. عده ای نیز بر استفاده از واژه طب ایرانی اصرار می ورزند.
بهرحال نگاهی به طب اسلامی با دو مفهوم ذكر شده (مفهوم خاص- مفهوم متداول) و منشاء پیدایش آنها تا حدودی می تواند ما را به مقصود برساند.

منشاء دانش پزشكی
خداوند آفرینده جهان هستی و قانونگذار حقیقی و خالق نظام تشریع است.
از مطالعه در كتاب تكوین می توان به دانش پزشكی راه یافت. اگر چه شواهد و قرائن و روایات قابل استناد معتنابهی وجود دارد كه از نقش انبیاء الهی (از حضرت آدم علیه السلام تا حضرت خاتم صلی ا… علیه و اله) در پیدایش ، تدوین و تكامل دانش پزشكی سخن می گوید.
اما بهرحال ساختار فلسفی و چارچوب رفتار پزشكی را می توان از آموزه های دینی (كتاب تشریع) استنباط و تدوین نمود. حال اگر همزمان و هماهنگ با تحقیق در نظام آفرینش و دستیابی به نظامات و یافته های قابل استفاده در پزشكی، از آموزه های دینی ناظر بر رفتار پزشكی غفلت نشود در حقیقت طب الهی یا در خصوص بحث ما، طب اسلامی شكل می گیرد.

نگاهی دوباره به منشاء طب اسلامی و طب دوران تمدن اسلامی
با توضیحات ارائه شده در مقدمه، در حقیقت طب اسلامی ساختار و چارچوب اندیشه ای اثر بخش و پویا در پزشكی و دانش های وابسته به آن است كه سرچشمه اصلی آن بطور مستقیم یا غیر مستقیم قرآن كریم، سنت پیامبر اكرم و ائمه معصومین علیهم السلام و استنباطات فقهی مبتنی بر مدارك چهارگانه (قرآن ، سنت، اجماع و عقل) است.
در چنین ساختاری دانش پزشكی محصول افاضات و رهنمودهای اسلامی (قرآن كریم و روایات پیامبر و معصومین علیهم السلام) و تلاش عقل و تجربه آدمیان در شناسائی روابط و قوانین حكمت آمیز كتاب تكوین است.

بنابراین عجیب و دور از انتظار نیست كه در طب اسلامی با الهام از اصول كلی و بنیادی اندیشه اسلامی، ضمن بهره گری از دستاوردهای گذشته و حال و آینده تمام جهان، در چارچوب یك تفكر و جهان بینی همه سونگر و ملحوظ داشتن حیات دنیوی و اخروی آدمی، همواره اجزاء و ارتباطات سیستم پزشكی با معیارهای مشخص اسلامی بازنگری و در جهت اهداف والا وكمال جویانه بهگزینی و سامان بخشی گردد و به عنوان یك واقعیت انكار ناپذیر در همین حال از نظر دور نخواهیم داشت كه در زمینه تامین و ارتقاء سلامت، پیشگیری از بیماریها و حتی مواردی درمان آنها انبوهی از رهنمودهای قرآنی و روائی وجود دارد كه نظرات كاملاً ابتكاری و نوآوری درباره مفاهیم سلامت، بیماری ، عوامل بیماری زا، ارتقاء سلامت، ویژگی های پزشكان و صاحبان مشاغل بهداشتی- درمانی ، آموزشی و پژوهش مداوم و مسئولانه و صدها عنوان دیگر ارائه می نماید.
اما طب سنتی ما و ملل اسلامی در حقیقت برگرفته از طب یونانی (طب مكاتب پزشكی كنید ، كوس و اسكندریه) ، طب مكتب پزشكی سریانی (طب حران ، اورفا، ادسا، رها، … ) و طب ایرانی (طب آریائی ، طب اقوام ایرانی، مكتب پزشكی جندی شاپور) ، طب هندی ، طب عربی ، طب ملل مختلف دور و نزدیك و تجارب ، نوآوریها و كشفیات دانشمندان سرزمین های اسلامی بویژه سرزمین ایران بزرگ است كه در سایه قوانین، احكام و رهنمودهای پزشكی اسلام تغییر و تكامل یافته است.

لذا علیرغم تاثیر پذیری این دانش پزشكی از آموزشهای اسلامی ، اطلاق عنوان طب اسلامی بر آن ناصواب و غیر قابل دفاع است و نویسندگان كتب اصلی این دوران نظیر محمدبن زكریای رازی، علی بن عباس مجوسی اهوازی، ابن سینا، جرجانی، ابن مندویه، ابن بیطار و صدها شخصیت برجسته دیگر نیز هرگز چنین ادعایی نكرده اند و غالباً صادقانه به مآخذ آثار خود در متن تالیفاتشان بكرات اشاره نموده اند.

نقش اسلام در رشد و شكوفائی دانش پزشكی :

الف : نقش غیر مستقیم
• در هم شكستن نظام طبقاتی > عمومی شدن آموزش
• تأكید بر علم آموزی
• دانش گمشده مومن
• شفابخشی كاری خدایی است > دانش پزشكی تهیه مقدمه و اسباب برای تحقق این كار خدایی است
• طبابت ریشه در آموزشهای وحی دارد ـ معجزه انبیاء
• تامین سلامت یك ارزش دینی و یك خواسته اساسی در ادعیه است
• پزشكی و بهداشت مقدمه لازم برای تحقق یك واجب الهی است

ب: نقش مستقیم:
• اعلام تسخیر قوای زمین و آسمانهابرای انسان
• ارزش وجودی انسان و ضرورت حفظ حیات , سلامت و كرامت او
• وجوب كفائی پزشكی ( وجوب مقدمه واجب)
• ضمانت در خدمات پزشكی > دانش پیشرو ـ دقت ـ مهارت ـ رفتار مسئولانه و پیش بینی های لازم
•تمام بیماریها قابل درمان هستند > تشویق به پژوهش و امید جدی به موفقیت
•ارتباطات متقابل میكروكاسموس و ماكروكاسموس ( انسان و كائنات)
•ارتباطات روح و جسم
•ویژگی های لازم و پسندیده برای ارائه كنندگان خدمات پزشكی:
•ویژگیهای خلقی و رفتاری فردی و حرفه ای (تقوا و بازآموزی / نوآموزی / پژوهش / خیرخواهی)
• تعمیم آموزشهای كاربردی  (تلاش / نظم / مهارت و حذاقت / ادای امانت / جلب اعتماد / بصیرت)
• وثوق / رفق / رسیدگی خوب / رازداری / توكل / تعبدو پای بندی به مكارم و محاسن و احكام و …

خلاصه و نتیجه
طب اسلامی به مفهوم خاص خود پاسخگوی نیاز امروز و فردای جامعه بشری است و طب سنتی ما نیز می تواند در قالب طب اسلامی یعنی با رعایت چارچوب رفتار پزشكی همچنان شاداب و پرطراوت بخش های وسیعی از نیاز انسانها را پاسخگو باشد.
طب جدید نیز در صورت عبور از صافی طراحی شده در قالب طب اسلامی می تواند پیشرو، انسانی و در خدمت مردم سراسر جهان قرار گیرد.
گنجینه عظیم طب سنتی و اسلامی ما در قرن بیست و یكم میلادی كه لحظه لحظه هایش با پیشرفت های علمی همراه است، هنوز می تواند به بسیاری از سئوالات بی جواب دانش روز و دردهای درمان نشده آدمیان پاسخ دلنشین ، موثر و راهگشا بدهد لذا عاقلانه ترین و منطقی ترین شیوه در پزشكی بهره گیری همزمان از مجموعه دانش گذشته، حال و آینده بشر اما در قالبی الهی- انسانی و مبتنی بر جامعیت و نگاه همه سونگر به حیات انسان، هدف آفرینش و امتداد زندگی دنیوی او است.

منابع:
۱- اصفهانی- محمد مهدی- ملاحظاتی درباره ویژگیهای طب سنتی و سیر تحول آن – ۱۳۸۵
۲- اصفهانی- محمد مهدی- ارائه مبانی نظری طب اسلامی – ۱۳۸۴

برگرفته از سایت مرجع طب سنتی ایران (تندرستان)