سدر سایه گستر قرآنی و کُنار طب سنتی
دکترامیرعباس مینایی فر
گياهان قرآنی از مباحث مورد توجه پژوهشگران است. از جمله گیاهان قرآنی که در مورد ماهیت آن تردیدهایی مطرح شده گیاه سدر است. بعضی منظور از آن را درخت کنار و برخی درخت سدروس دانستهاند. این دو گیاه از لحاظ ردهبندی گیاهشناسی کاملا متفاوتند. برای رفع این تردید، نیاز به قیاس زیستی دقیقتر این دو گیاه و تطابق آنها با آیات احساس میشود.
در اين مقاله سعی شده با استفاده از تفاسیر قرآنی در مورد این گیاه و همچنین منابع گیاهشناسی معتبر، ماهیت گیاهشناسی و خواص آن مورد بررسی و تجزیه تحلیل علمیقرار گیرد.
این مطالعه در دو بُعد صورت گرفته است: اول بررسی تفاسیر موجود در خصوص این گیاه و احتمالهای مطرح شده پیرامون ماهیت آن، دوم بررسی احتمالهای مطرح شده در تفاسیر از دید علم زیستشناسی و قیاس علمیمورفولوژی، تاکسونومیو خواص دارویی و تغذیهای.
یافتهها و نتیجه گیری:
برای سدر دو گیاه کاملا متفاوت بیان شده است، یکی جنس Ziziphus با حدود ۴۵ گونه که معروفترین آنها گونه های Z. spina – christi است که برگ آن به عنوان سدر مصرف میشود و خود گیاه به کنار شهرت دارد و دیگری جنس Cedrus با ۶ گونه که معروفترین آنها C. libani میباشد و به سدر لبنان مشهور است، این دو گیاه شباهتی به هم ندارند؛ اولی از گروه نهاندانگان دولپهای است، مثمر و با خواص دارویی قابل توجه و دومیاز گروه بازدانگان، غیرمثمر، اما سایهگستر و بسیار زیبا و تنومند، با توجه به آیهی ۱۶ سورهیی سبا، گیاه کنار محتمل تر بنظر میرسد، اما توصیف آمده در آیهی ۲۸ سورهی واقعه به گیاه سدروس نزدیکتر است.
واژه های کلیدی: سدر، کنار، سدروس، گیاه قرآنی.
مقدمه:
قرآن کتاب هدایت بشر است که در راستای اهداف هدایتی خود از شیوههای گوناگون برهان، موعظه و تمثیلات علمیاستفاده کرده است. در قرآن کریم آیات زیادی به مطالب علمیاشاره دارد که برخی در حد اعجاز علمیقرآن به شمار میآید. از جمله مطالب مورد اشاره در قرآن کریم گیاهان و روییدنی های زمین هستند، در قرآن کریم از گیاهان متعددی نام برده شده که بعضی از آنها به کرات یاد شده اند مانند خرما در سورهی مبارکهی بقره، آيهی ۲۶۶، سورهی مبارکهی رعد آيهی ۴، سورهی مبارکهی نحل آيهی ۱۱ و۶۷، سورهی مبارکهی اسرا آيهی ۹۱، سورهی مبارکهی مومنون آيهی ۱۹، سورهی مبارکهی يس آيه ۳۴، سورهی مبارکه انعام آيه ۹۹ و ۱۴۱، سورهی مبارکه کهف آيهی ۳۲، سورهی مبارکهی مريم آيهی ۲۳ و ۲۵، سورهی مبارکهی طه آيهی۷۱، سورهی مبارکهی شعرا آيهی ۱۴۸ و …. و بعضی دیگر به صورت معدود ذکر شده اند مانند زیتون در سورهی مبارکه تين، آيهی ۱، سورهی مبارکهی نحل آيه ۱۱، سورهی مبارکهی انعام آيه ۹۹ و ۱۴۱ و بعضی فقط یکبار مورد اشاره قرار گرفتهاند مانند زنجبیل در سورهی مبارکه انسان، آيه ۱۷ و یا پیاز (بصل) سورهی مبارکهی بقره آيهی ۶۱، اما نکتهی قابل تأمل در مورد گیاهان نامبرده شده در قرآن در خصوص گیاهانی است که به دلایل مختلف مخصوصا به علت تشابه نامهای عامیانه آنها مورد تردید قرار گرفته محل اختلاف در تفاسیر یا ترجمههای قرآنی هستند، مانند گیاه سدر، بعضی منظور از آن را درخت کنار و برخی درخت سدروس دانستهاند. این دو گیاه از لحاظ رده بندی گیاهشناسی کاملا متفاوتند. از آنجا که در علوم زیستی و به ویژه در علم سیستماتیک مبنای نامگذاری گیاهان بر اساس اصول علمی است بنابراین این علم میتواند در رفع این گونه تردیدها با استفاده از ادله علمی اقدام کند برای رفع این تردید، نیاز به قیاس زیستی دقیقتر این دو گیاه و تطابق آنها با آیات احساس میشود.
مواد و روش ها:
این مطالعه در دو بُعد صورت گرفته، اول مطالعه و بررسی توصیفات ارائه شده از گیاه سدر در تفاسیر رایج و معتبر از قرآن کریم و احتمالهای مطرح شده در خصوص ماهیت این گیاه، دوم بررسی احتمالات بیان شده در تفاسیر به همراه شرح و شان نزول آیهها و قیاس آن با مشخصات علمیو گیاهشناسی منطبق بر منابع علمیزیستی، همچنین قیاس علمیمورفولوژی، تاکسونومی و خواص دارویی و تغذیهای گیاهانی که مطابقت بیشتری با شرح آورده شده در تفاسیر قرآن کریم داشتهاند.
نتایج:
بر اساس نتایج به دست آمده از مطالعه قرآن کریم و تفاسیر نمونه، نور، المیزان، مشکاة و البیان فی تفسیر القرآن برای سدر دو گیاه کاملا متفاوت بیان شده است، یکی جنس Ziziphus با حدود ۴۵ گونه که معروفترین آنها گونه های Z. spina – christi است که برگ آن به عنوان سدر مصرف میشود و خود گیاه به کنار شهرت دارد و دیگری جنس Cedrus با ۶ گونه که معروفترین آنها C. libani و به سدر لبنان مشهور است. این دو گیاه شباهتی بهم ندارند، اولی از گروه نهاندانگان دولپهای است، مثمر و با خواص دارویی قابل توجه و دومیاز گروه بازدانگان، غیرمثمر، اما سایه گستر و بسیار زیبا و تنومند.
آیه ۱۶ سورهی سبا: فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَليلٍ
با توجه به تفاسیر و ترجمههای موجود از این آیه بر میآید که سدر در این آیه گیاهی بوده که ثمر داشته است، ثمر در معنی لغت به میوه یا محصول قابل مصرف گفته میشود و بنابر این از این آیه چنین بر میآید که منظور از سدر گیاه کنار بوده باشد که میوه آن خوراکی است و ارزش دارویی دارد و احتمال اینکه منظور سدروس باشد بسیار بعید به نظر میرسد به دو دلیل: اول اینکه سدروس از گروه بازدانگان است و میوهی حقیقی تولید نمیکند، اندامی که در این گیاه معادل میوه میتوان در نظر گرفت ساختار مخروطی آن است که چوبی و غیر قابل مصرف میباشد همچنین بذرهای آن ارزش تغذیهای برای انسان ندارند. دوم اینکه با توجه به توصیف قبلی این آیه از گیاه شوره گز نامبرده شده، از لحاظ نیاز اکولوژیک و ادافیک همراه بودن شوره گز با کنار امکان پذیرتر است تا با سدروس.
شرح و مشخصات گیاه سدر (کنار):
نام علمي: Ziziphus spina–chiristi (L.) Willd.
آيات اشاره شده در قرآن: (سورهی مبارکهی واقعه، آيهی ۲۸) و (سورهی مبارکهی سبا، آيه ۱۶) و (سورهی مبارکهی نجم، آيهی ۱۴)
درختی است به ارتفاع تا ۵۰ متر، برگه سبز مایل به آبی تیره، به طول تا ۵ میلیمتر، مخروطها به طول ۷ تا ۱۰ و عرض ۵ تا ۶ سانتیمتر، نمای عمومیدرخت هرمی است و در ایران بهصورت خودرو وجود ندارد، اما به صورت کاشته شده در تهران و حاشیهی شمالی کشور یافت میشود، از گونه C. atlantica روغن فرار سدر بهدست میآید که به عنوان ضدعفونی کنندهی قوی، قابض مدر و خلط آور مصرف میشود، همچنین در درمان زخمهای باز و جذام و سفلیس نیز کاربرد دارد. با توجه به مشخصات گیاهشناسی همانطور که اشاره شد این دو گیاه کاملا از لحاظ گیاهشناسی و اکولوژی متفاوتند، در سورهی مبارکهی سبا، آيهی ۱۶با توجه به بیان گیاه شوره گز و ثمر اندک احتمال اینکه منظور گیاه کنار باشد بسیار قویتر از آن است که منظور گیاه سدروس باشد چراکه کنار مثمر و دارای میوههای خوراکی است که هرچند ارزش دارویی داشته و قابل مصرف است اما به عنوان محصولی با ارزش تغذیهای بالا در سبد غذایی روزانه مطرح نیست اما در سدروس مخروطها به صورت خوراکی اصلا قابل مصرف نیستند، همچنین سدروس نیازمند آب و هوای خنک تا سرد با رطوبتی بالاست و نمیتواند با گز یا گیاه شور و گرم زیست دیگری همراه شود در صورتی که کنار هوای گرم و مرطوب را میپسندد و نسبت به شوری و سختی آب نیز مقاوم تر از سدروس است. اما در سورهی مبارکهی واقعه، آيهی ۲۸ با توجه به اشاره به نداشتن خار در سدر (فى سدر مخضود) دو برداشت میتوان داشت یکی اینکه اگر منظور کنار باشد در این دنیا نیز واریتهای از کنار بدون خار وجود دارد با نام علمی Ziziphus spina–christi var. inermis Boiss و همچنین گستردگی تاج کنار در صورتی که در شرایط مساعد قرار گیرد به قدری هست که بتواند سایهی گستردهای تا قطر بیش از ده متر ایجاد کند این احتمال که منظور از این آیه نیز کنار باشد قوت میگیرد، اما بیخار بودن گیاه سدروس و ارتفاع آن که تا ۵۰ متر میرسد، در حالی که توان ایجاد تاجی گستردهتر از کنار را نیز دارد را نمیتوان از نظر دور داشت، کمااینکه فرم رویشی این درخت و محل رویش آن از لحاظ اکولوژیکی در اقلیمهای روحافزا تر از شرایط اقلیمی مناسب برای رویش کنار است و اگر ملاک فقط سایهگستر بودن و ایجاد مثالی از زیبایی بهشت و روحافزایی محیط آن باشد، سدروس گزینهی مناسبتری از کنار بهنظر میرسد، هر چند این گیاه در عربستان رویش ندارد اما در سرزمینهای روم آن زمان و لبنان و ترکیه و سوریهی کنونی رویش داشته است و احتمال اینکه اعراب در طی سفرهای تجاری خود به روم با این گیاه در شرایط آب و هوایی مطلوب مدیترانهای آشنا شده باشند زیاد است و استفاده تمثیلوار از این گیاه برای توصیف بهشت قوت میگیرد، علاوه بر این اشاره به سایه دائمی و گسترده در آیهی ۳۰ (ظل ممدود) سورهی مبارکهی واقعه، در محیط واقعی زیستی تشابه عقلی بیشتری با شرایط اکولوژیکی رویشی گیاه سدروس دارد چراکه سدروس گیاهی همیشه سبز و بیخزان است.
نتیجهی نهایی اینکه بر اساس توصیفات آیه ۱۶ سورهی سبا، گیاه کنار محتملتر به نظر میرسد، اما توصیف آمده در آیه ۲۸ سورهی واقعه به گیاه خصوصیات گیاه سدروس نزدیکتر است.
برگرفته از سایت مجله نیک و نو